Dlaczego w rozwiniętych społeczeństwach postępuje zeświecczenie? Czemu ich mieszkańcy coraz rzadziej identyfikują się z jakimikolwiek ideologiami? Od czego zależą i do czego mogą prowadzić takie postawy? Odpowiedzi na te pytania będzie szukać międzynarodowy zespół badaczy pod kierunkiem dr. hab. Konrada Talmont-Kamińskiego, prof. UwB – kognitywisty z Instytutu Filozofii Uniwersytetu w Białymstoku. Naukowiec otrzymał na to ponad 5,5 mln zł w konkursie GRIEG zorganizowanym przez Narodowe Centrum Nauki.

Tytuł projektu, którego realizacja potrwa do 2023 roku, brzmi: „Religia, ideologia i pro-społeczność: symulowanie sekularyzacji społeczeństw”. Badacze chcą wykorzystać zaawansowane metody modelowania komputerowego do ustalenia i opisania mechanizmów poznawczych i kulturowych, które leżą u podstaw ważnych społecznych przemian.

- W wielu tzw. krajach rozwiniętych od lat - w niektórych nawet od prawie 200 - zmniejsza się przywiązanie ludzi do jakiejkolwiek zorganizowanej formy kultu religijnego. Coraz więcej osób nie identyfikuje się z żadną religią. Warto przy tym nadmienić, że aktualne dane empiryczne sugerują, że Polska jest tym społeczeństwem na świecie, które sekularyzuje się najszybciej – mówi prof. Konrad Talmont-Kamiński.

Jak dodaje naukowiec, w takich krajach niewiele osób przyznaje się też do popierania jakiejś ideologii: nacjonalistycznej, komunistycznej czy nawet faszystowskiej. Jednak zarazem zmniejsza się w nich grupa osób, które uważają ideały demokratyczne za kluczowe dla dobrego funkcjonowania społeczeństwa.

- Są różne teorie psychologiczne, mówiące dlaczego ludzie przestają uznawać tego rodzaju wartości, jakie psychologiczne mechanizmy za to odpowiadają. Problemem jest jednak to, jak przełożyć to co myślimy, albo nawet wiemy na temat psychologii indywidualnych osób, na procesy społeczne.

Zdaniem białostockiego kognitywisty zrozumienie zmian zachodzących w społeczeństwach, w których postępuje sekularyzacja, wymaga podejścia interdyscyplinarnego.

- Istnieje wiele teorii dotyczących rozwoju społeczeństw w kontekście religijności, zarówno socjologicznych, jak i pochodzących z nauk kognitywnych. To m.in. rozwinięta przeze mnie teoria magicznej ideologii, która religię rozumie jako łączącą cechy systemów przekonań magicznych oraz ideologii. Chcemy w oparciu o nie stworzyć komputerowe modele zjawisk społecznych, takich jak religie i ideologie. Będą to modele wielopodmiotowe (z ang. wieloagentowe) – tłumaczy prof. Talmont-Kamiński. – Najpierw stworzymy modele indywidualnych osób i będziemy symulować pewne, oczywiście ograniczone, aspekty ich psychologii. Będą to modele oparte na zmianach w różnych elementach umysłów tych osób, które mogą zachodzić pod wpływem różnych czynników zewnętrznych. Na podstawie danych empirycznych będziemy sprawdzać wiarygodność takich modeli i później z różnych, sztucznie wygenerowanych podmiotów (ang. agents), stworzymy całe społeczeństwa. Pozwolimy, by tysiące takich podmiotów wchodziły ze sobą w określone interakcje, uwzględniające różne zmienne, tak jak dzieje się z ludźmi w społeczeństwie. Interesuje nas efekt końcowy na poziomie społecznym. W ten sposób, dzięki symulacji, będziemy mogli sprawdzić wiele tez i teorii społecznych. To nie jest możliwe bez modelowania komputerowego.

W ramach projektu zostanie zakupiony przez Uniwersytet w Białymstoku komputer o dużej mocy obliczeniowej ze specjalistycznym oprogramowaniem, który - jak ocenia kierownik grupy badawczej - pozwoli na bardziej rozbudowane symulacje niż sprzęt używany dotąd w innych projektach o podobnej tematyce na świecie. W przyszłości będzie mógł być wykorzystywany do innych badań społecznych realizowanych na UwB. Do modelowania naukowcy wykorzystają wiele danych ilościowych pochodzących z takich źródeł, jak European Values Study (EVS) czy badania prowadzone przez Pew Research Center.

Partnerem białostockiej uczelni w projekcie będzie NORCE Norwegian Research Centre AS - niezależny instytut badawczy z Norwegii.

- Pomysł narodził się kilka lat temu, gdy spotkałem się z mieszkającym w Norwegii profesorem LeRonem Shultsem z University of Agder, dyrektorem Center for Modeling Social Systems w Kristiansand. Rozmawialiśmy wtedy, że dobrze byłoby wykorzystać metodę modelowania komputerowego, by pewne teorie opisane m.in. w mojej książce sprawdzić, odnieść do danych empirycznych. Od razu założyliśmy, że dobrym źródłem finansowania badań byłyby fundusze norweskie. Pojawił się konkurs GRIEG – złożyliśmy do niego projekt i się udało – relacjonuje prof. Konrad Talmont-Kamiński.

Jak mówi, strona norweska ma doświadczenie w tworzeniu tego rodzaju modeli, zatem białostocka kadra skorzysta z transferu wiedzy w tym zakresie.

Na potrzeby realizacji projektu prof. Talmont-Kamiński skompletuje w Instytucie Filozofii UwB zespół złożony z dwóch programistów (na stanowiskach post-doc), psychologa poznawczego, socjologa ilościowego. Zatrudnienie znajdzie też dwoje doktorantów, którzy otrzymają stypendia, a także kierownik administracyjny. Pracownicy naukowi zaangażowani w projekcie zostaną wyłonieni w międzynarodowych konkursach.

Dr hab. Konrad Talmont-Kamiński, prof. UwB, kieruje Pracownią Kognitywistyki Społecznej w Katedrze Logiki, Kognitywistyki i Filozofii Nauki.

GRIEG to jeden z trzech konkursów finansowanych w ramach III edycji Funduszy norweskich i EOG na lata 2014-2021 w ramach programu „Badania”, w którym NCN pełni rolę operatora odpowiedzialnego za badania podstawowe. Obejmuje wszystkie dziedziny nauki (wg paneli dyscyplin NCN), ze szczególnym uwzględnieniem badań polarnych i badań z zakresu nauk społecznych. Do rozstrzygniętego właśnie konkursu naukowcy złożyli 305 wniosków, z czego do finansowania eksperci skierowali 28 projektów.

Wyniki konkursu dostępne są na stronie internetowej.

zdjęcie z archiwum prywatnego (fot. Vít Třebický)

Katarzyna Dziedzik