13 sierpnia 2022 r. w Warszawie, w wieku 86 lat, zmarła prof. dr hab. Alina Kowalczykowa, wybitna znawczyni literatury polskiego i europejskiego romantyzmu. Od początku lat 90. stale współpracowała z białostockim środowiskiem filologicznym. W 2018 roku otrzymała tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Białymstoku.
Profesor Alina Kowalczykowa była jedną z najbardziej znanych osobowości polonistyki, nietuzinkową Osobowością podziwianą powszechnie, polonistką wszechstronną, uosobieniem najlepszych cnót polskiego inteligenta, naukowca i pedagoga.
Jej korzenie tkwią w tradycji sięgającej XVIII wieku, tradycji warszawskiej rodziny Lorentzów, z której się wywodził się jej Ojciec, prof. Stanisław Lorentz (1899 - 1991), dyrektor Muzeum Narodowego w latach 1936 - 1982.
O samej Pani Prof. Kowalczykowej zawsze mówiło się, iż to wybitny naukowiec, odważny badacz literatury XIX i XX wieku, uwielbiany pedagog, świetny organizator, kolekcjonerka rękopisów pisarzy i kustosz stworzonego przez siebie Muzeum Żeromskiego w Konstancinie, legendarna postać, od zawsze związana z Warszawą i Instytutem Badań Literackich PAN, w którym pracę rozpoczęła w 1957 roku, gdzie doktoryzowała się u prof. Kazimierza Wyki.
Alina Kowalczykowa była nade wszystko wybitną znawczynią literatury polskiego i europejskiego Romantyzmu, o którym pisała z talentem eseisty, zawsze klarownym językiem, budzącym uznanie kolejnych pokoleń studentów, badaczy i nauczycieli. Nie ma bowiem w Polsce uczelni lub szkoły, gdzie Jej nazwisko nie było znane. Takie jej prace, jak Romantyczni szaleńcy (habilitacja z 1976 roku), wielokrotnie wznawiany, stworzony wraz prof. Józefem Bachórzem Słownik literatury polskiej XIX wieku (1989), znakomite monografie, by wymienić tylko tomy Piłsudski i tradycja (1991), Słowacki (1994), Dramat i teatr romantyczny (1997), Świadectwo autoportretu (2008), prace varsavianistyczne, takie jak Warszawa romantyczna (1987), świetne i wielokrotnie wznawiane antologie: Manifesty romantyzmu 1790–1830 (1977), Idee programowe romantyków polskich (1991) – otóż te i liczne inne prace stały się klasyką dorobku polskiej humanistyki.
Do pisarzy, których darzyła szczególną sympatią, należeli: Juliusz Słowacki, Antoni Malczewski, Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Stefan Żeromski, Antoni Słonimski, Aleksander Wat. Ostatnie lata życia poświęciła na porządkowanie dorobku naukowego i wspomnień swego Ojca, prof. Lorentza. Literaturę polską rozpatrywała zawsze na szerokim tle kultury, sztuki światowej, w szczególności malarstwa oraz teatru XIX i XX wieku.
Była nieustraszoną kolporterką prasy podziemnej w okresie stanu wojennego. Jedną ze znakomitych kart jej biografii pozostaje powołanie – w okresie burzliwych przemian – kuźni nauczycielskich elit, czyli Stowarzyszenia Nauczycieli Humanistów „Prowincja”, zarejestrowanego w 2001 roku. W kursach i obozach Stowarzyszenia brali udział najaktywniejsi nauczyciele z całej Polski, w tym z Suwałk, Augustowa, Białegostoku. Wykładowcami byli najwybitniejsi podówczas humaniści, by wspomnieć nazwiska profesorów Jerzego Jedlickiego, Michała Głowińskiego, Franciszka Ziejkę, lecz również pisarzy, reżyserów, aktorów, takich jak Julia Hartwig, Jerzy Radziwiłowicz, Krzysztof Zanussi, Andrzej Wajda i wielu innych.
Dodać trzeba, iż za swe osiągnięcia naukowe, za wysiłki dydaktyczne z powodzeniem podejmowane w Warszawie, Łodzi, Rzeszowie, Kielcach, Grodnie Pani Profesor uhonorowana została w roku 2012 znamienitą Księgą zatytułowaną Stolice i prowincje kultury. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Alinie Kowalczykowej (Warszawa, red. Jacek Brzozowski, Mirosław Skrzypczak, Marek Stanisz, ss. 720), gromadzącą studia wybitnych filologów polskich.
Nie sposób nie wspomnieć o zasługach Aliny Kowalczykowej dla Białegostoku i białostockiego środowiska polonistycznego. Od lat 90. XX wieku gościła u nas co roku, czasem kilkakrotnie jako prelegentka na uniwersytecie i w szkołach, w Galerii Sleńdzińskich, z którą to rodziną artystów i malarzy jej Rodzice związani byli więzami przyjaźni. W Książnicy Podlaskiej spotykała się wielekroć z białostockimi czytelnikami i nauczycielami. Była spiritus movens wielkiej, międzynarodowej Konferencji „Stefan Żeromski i tradycje inteligencji polskiej” (30 V – 2 VI 2011), która odbyła się w Białymstoku, Konstancinie i Warszawie. Recenzowała doktoraty, wspierała białostockie sprawy na forach krajowych, położyła wielkie zasługi, kiedy Wydział Filologiczny starał o uprawnienia do doktoryzowania. Jej osobista interwencja pozwoliła nadać tej sprawie korzystny bieg.
Pani Profesor Kowalczykowa od lat publikowała w Białymstoku: w „Bibliotekarzu Podlaskim” (nr 28/2014) opisała legendarną już dziś wyprawę profesury warszawskiej do Wilna w smutnym roku 1967. Tu, w Białymstoku, opublikowała dwa ważne, obszerne tomy swych Pism rozproszonych i zarzuconych (pod red. Anny Janickiej i Grzegorza Kowalskiego, 2015–2017). Prof. Kowalczykowa udostępniła nam także niepublikowane lub z czasów wileńskich pochodzące teksty Jej Ojca, które ukażą się w 2022 roku w Białymstoku w obszernym tomie z serii „Colloquia Orientalia Bialostocensia” w ramach projektu RID.
Wśród jej przyjaciół i współpracowników w Białymstoku wymienić należy: dr hab. Annę Janicką, prof. UwB, prof. Jarosława Ławskiego, śp. prof. Halinę Krukowską, dra hab. Krzysztofa Korotkicha, prof. UwB, śp. dyr. Jana Leończuka, dyr. Jolantę Gadek, dr Katarzynę Zimnoch, dr Grażynę Dawidowicz.
11 kwietnia 2018 roku Pani Profesor Alina Kowalczykowa oraz Pani Profesor Halina Krukowska, dwie wybitne badaczki romantyzmu, zostały z inicjatywy białostockiego środowiska literaturoznawczego uhonorowane tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu w Białymstoku.
Spotkanie z Panią Profesor Kowalczykową tego dnia w czasie podniosłej i świetnej uroczystości na zawsze pozostanie w naszej pamięci!
Na podstawie: Profesor Alina Kowalczykowa. Doktor honoris causa Uniwersytetu w Białymstoku, red. J. Godlewska, A. Janicka, J. Ławski, Białystok 2018